Stien en streamend wetter

Oer: Elske Kampen, Man en mem, Afûk, Ljouwert 2014.

Nei de opteine ûntfangst fan har debút Fan glês it brekken (2010) hat Elske Kampen it oandoard en kom mei in twadde bondel. Dat ferget moed, of op syn minst in poarsje selsbetrouwen. Har earsteling wie troch de kritisy de himel yn priizge, wie troch sawol sjuery as publyk bekroand mei de Fedde Schurerpriis 2012 en wie nominearre foar de Gysbert Japicxpriis 2013. Men kin jin yntinke dat soks ferlammet. De ferwachtings binne ommers heech; in opfolger kin inkeld mar ôffalle. Mar nee, ek Man en mem is waarm ynhelle. En neffens my mei rjocht: de bondel oertreft Fan glês it brekken.

It stilstean en it rinnen

Man en mem is in besykjen de oar te begripen, en dêrmei tagelyk it eigen ik sa’t dat troch de oar wjerspegele of kontrastearre wurdt. De dichteres ûndernimt har ferkenning troch, as wie se in harkspulskriuwer, har stim út te lienen oan oare personaazjes. Dy trede sprekkend op yn de earste persoan inkelfâld; ikken dy’t harren, faken al oan it begjin fan it gedicht, demonstratyf presintearje, as stimakteurs dy’t foar de harkers even de sitewaasje oantsjutte: ‘Stil lis ik’, ‘Stil sit ik’, ‘De jongste soan bin ik’, ‘Ik bin de man dy’t altyd lêze moat’ en sa mear. Tagelyk sprekt mannich ik de lêzer oan, ornaris yn de hjittende foarm: ‘Folgje my’, ‘Lês yn myn each’. It earste gedicht begjint fuortdaalk al mei twa ymperativen foardat it oan de ik ta is: ‘Rin myn keamer yn en sjoch, ik bin der net.’
      Dat earste, programmatyske gedicht, ‘See en stien’, is suver in trailer fan alles wat Man en mem te bieden hat en ferwiist ek al foarút nei it lêste gedicht fan de bondel. De ik fan ‘See en stien’ yntrodusearret ferskillende oare ikken dy’t it wurd noch krije sille. Neffens Eppie Dam, yn syn besprek yn de Leeuwarder Courant fan 1-7-2014 (opnij ôfprinte, mei in heale alinea ekstra, yn dy fan 1-8-2014), binne it allegearre ‘ikken fan Elske’, as soe de dichteres lije oan in mearfâldigepersoanlikheidsstoarnis. Noch los fan de fraach yn hoefier’t it ik fan in dichter gearfalt mei syn dichterlik ik, kinne binnen literêre swetten talleaze oare ikken as dy fan de auteur harren stim ferheffe. Dat wit Dam fansels ek wol, hy skreau ommers in bondel (Te lange lêsten, 1986) wêryn’t er bewenners fan soarchynstellings it wurd joech. Mar yn de krante moat it wolris koart om ’e hoeke.
      ‘Stien’ en ‘see’, en faaks ek ‘man’ en ‘mem’, steane yn dizze bondel foar stjurre tsjinoer streamend, konsolidaasje tsjinoer ûntjouwing, kontrôle tsjinoer frijheid. De personaazjes dy’t oan it wurd komme, beseffe dat se in lykwicht tusken beide misse. Sa bygelyks de folwoeksen wurden mar beskeadige man yn wa’t in fertrietlik jonkje stiket dat treastge wurde moat en úteinlik treast fynt ‘op in oare skoat’. Of it bern dat gjin bern mear is, mar lizzend yn skomjend badwetter weidreamt en dat-wat-moat ûntrint foar salang’t it duorret, want needsaaklike selsrêdsumens kloppet op ’e doar: ‘It hite wetter yn it bad wol my net drage en nimmen / is der dy’t my oer de glêde râne tilt.’
      Faaks fine wy de ik fan Elske Kampen sels it meast werom yn it earste en it lêste fers. Yn beide is de ik immen dy’t let op ’e jûn as in skaad oer frjemde hiemen strúnt en weitôget wat net fan har is. In skriuwer eigenet him de libbens fan syn personaazjes ta, ûnrjochtlik faaks. It lêste gedicht makket de balâns op, it begjint sa: ‘En as ik achterom sjoch no, nei it begjin, it stilstean / en it rinnen, dan sjoch ik inkeld lâns it paad in rige / lytse stiennen. Om wurden freegje se net mear. / Se swije, jouwe neat werom.’ As Lyts Tomke hat de dichteres in bondel lang de rûte markearre, mar se giet net mear tebek. Nêst stientsjes as paadwizerkes is der lykwols ek noch de stien út it earste gedicht. Yn retrospektyf fertsjintwurdiget dy faaks net allinne it fossilisearjende yn it libben, mar ek de konvinsje yn de al besteande poëzy, dêr’t je je as dichter mar ta ferhâlde moatte. Sa besjoen hat it lêste gedicht in poëtikale laach.

In beam fan glês

Net minder as fyftjin fan de 24 gedichten yn Man en mem binne skreaun nei oanlieding fan byldzjende keunst. ‘Lyts fossyl’ is oannommen wurk: Elske Kampen skreau it yn opdracht fan Tresoar nei oanlieding fan it skilderij Huisje in de nacht (1963) fan Jopie Huisman. Fjouwer oare gedichten, de rige ‘Bylden’ foarmjend, reagearje op abstrahearre foarstellings yn mingde technyk dy’t Kampen sels makke hat (yn kleur yn de bondel werjûn). De gedichten jouwe in ferhaal, in biografytsje, by it gesicht en de trije figueren dy’t mei wat goede wil yn de foarstellings ûntdutsen wurde kinne. En dan binne der noch de tsien gedichten fan de rige ‘Opnij in beam’, dy’t harren ynspiraasje fûn hawwe yn it oeuvre fan Jacoba van Heemskerck (1876–1923). Har reis fan tradisjoneel realisme nei abstrahearjend ekspressionisme is goed ôf te sjen oan de beammen dy’t se troch de jierren skepen hat.
      It sykjen fan Jacoba van Heemskerck is it sykjen fan Elske Kampen. Beide geane yn Man en mem in paad bylâns dat weifiert fan de tradysjes dy’t mei de keazen dissipline anneks binne. De richting leit net yn it foar fêst; der lizze inkeld paadwizers achter jin. Je kieze wylst je rinne – yn de kontekst fan Man en mem soe men ek sizze kinne: de streaming yn it wetter befreget (erodearret) de stien. Dat befreegjen giet hoeden: yn Man en mem wurde bylden en metafoaren útsprutsen, hifke en wernommen, lykas yn ‘In dief, in parasyt bin ik’, ‘ferdwaald, ferwaaid’ en ‘in beam sa read as bloed, sa read as fan in lôgjend fjoer’. De lêzer mei sels útmeitsje oft de earste wurdkar troch de twadde oanfolle of korrizjearre wurdt. It makket de gedichten taastend, ôftaastend.
      De fersen ferwurdzje dat sykjen, en se ferbyldzje it ek, letterlik. Op syn simpelst soe men in gedicht omskriuwe kinne as in tekst wêrfan’t de rigels net de hiele bridte fan de setspegel folje. Hoefolle poëzy kin men kwyt yn rigels dy’t dat al dogge? Yn hiel wat gedichten yn Man en mem nimme de rigels de folle bridte fan de setspegel. It jout dy gedichten in blokfoarm sa’t wy fan proaza wend binne, ek al brûkt Kampen Ingelske rigelfal, se follet de rigels net út, dat soe stridich wêze mei har oars sa subtile wurkwize. Likegoed hâlde de wurden harren op binnen in twang, kant ramt dat links en rjochts begrinze wurdt troch de beide fiktive kantlinen. Se rimpelje as wetter yn in reinbak. De stientsjes dy’t Kampen deryn falle lit, meitsje der poëzy fan.
      Twa gedichten – beide it lêste fan in nûmere rige – hawwe boppedat gjin wytrigels, en yn ien fan beide – it gedicht dêr’t ‘Opnij in beam’ mei ôfslút – rint ek de lêste rigel troch oan de rjochter kantline ta. De blokfoarm is folslein. It is oft Van Heemskerck einet as Malevich, mei in swart fjouwerkant. Mar nee, sy fynt in oare útwei: gjin beam yn wyt, griis of read, mar ien fan glês, transparant en spegeljend. Ek hâldt it gedicht, nettsjinsteande de blokfoarm, fêst oan it lineêre ferheljen. It (fariearre) stramyn ‘En oer him lit ik X. En ik betink Y. Mar Z’ fersterket it balladekarakter fan de rige as gehiel en slút oan by oare neidruklik oanwêzige narrative stylmiddels yn de bondel:

En oer him lit ik heech de wite wolken farre en ik betink
in beam yn wyt. In jas fan kalk, in poeierdroege mantel
blaas ik oer him hinne, mar licht as skimmel ferwaait er
oer it paad. En oer him lit ik grize buien reine en fan wiet
en dampend griis betink ik him. Mar inkeld tusken woartels
bliuwe drippen lizzen, flechtich as wjerljocht lûkt it wetter
yn ’e grûn. En ik betink in beam sa read as bloed, sa read
as fan in lôgjend fjoer en lit him omtrint floeiber trilje op
in gleone simmerdei. Mar in beam dy’t baarnt ferskroeit
syn eigen skaden en bliuwt healdea yn swarte jiske stean.
En oer him lit ik froast fan winternachten gean en ik betink
in beam fan glês. En troch syn glês falt alle ljocht en alle
kleuren heint en spegelet er ûneinich yn syn helder glês.

Grut, grutter, grutst

Elske Kampen, ornearre Abe de Vries yn syn besprek fan Man en mem yn it Friesch Dagblad fan 30-12-2014, heart ‘ta de grutste grutmasters dy’t ús poëzij ken’. Toe mar! Abe brûkt graach in bytsje bombast. Elske no krekt net. Ek dat draacht by oan de sizzenskrêft fan har poëzy. Lit ús it derop hâlde dat de skriuwster fan Man en mem it dichtsjen tige yn ’e fingers hat, en hoopje dat der gau wér in bondel út har hannen komt.

Twadde ôfbylding: Jacoba van Heemskerck, Natuurmotieven, 1920, brânskildere glês. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.