‘Groet uit Leeuwarden.’ (m.b.), ±1903–1905. Ljochtdruk, 92×139 mm. Utjûn troch Dijkstra’s Boekhandel, Ljouwert, nû. 2756. Poststimpel Ljouwert 17-05-1906. Ferstjoerd oan Aukje Gosliga, Amsterdam, troch Janke Sijbesma.
Sit der tsjintwurdich ris in flinter by de post, dan is dy ornaris printe op in roukaart. Sa’n flinter besiket it fertrietlike nijs in bytsje treast mei te jaan. It boadskip is dat de siele fan de ferstoarne har stoflik omskot ferlitten hat sa’t in flinter him oan syn kokon ûntwrakselet om nei boppen te flitterjen. Dy flinter – lês: de siele – is om sa te sizzen befrijd. Ek hat er yn syn metamorfoazes fan ûneachlike, krûpende rûp fia heimnisfolle kokon nei prachtige, dûnsjende flinter syn ultime steat berikt.
It byld fan de siele as flinter is fan alle tiden. Al yn it âld-Gryksk waard it wurd ψυχή (psyche) foar siele ek foar flinter brûkt. Ida Gerhardt, learares klassike talen, tematisearre dat yn har gedicht ‘Psyche’ út de bondel Sonnetten van een leraar (1951), dat begjint mei de rigels:
Ik las de Phaedo met mijn vijfde klas
en in de tekst kwam het woord ψυχή voor:
ik legde, aan ’t nog kinderlijk gehoor,
uit waarom ψυχή ‘ziel’ én ‘vlinder’ was.
De flinter dy’t nei bûten wol as metafoar foar de siele dy’t syn stoflike húl ûntstiicht, komt foar yn in oar gedicht fan Gerhardt, ‘Nachtwake’, út De slechtvalk (1966):
Doof, hoop, uw fakkel uit.
Hoe eindeloze uren
moet zij de pijn verduren
die stil de ogen sluit
In huis is geen geluid.
Even of er iets was,
Een ritseling langs de ruiten:
een vlinder wil naar buiten.
Hij fladdert aan het glas.
Sa net, op de hjir ôfbylde ansichten bringt de flinter gjin deadsberjocht mar in groet of sels in hertlike groet oer. De flinter hat hjir deselde funksje as de swellen en dowen op de ansichten yn Poste restante XXII. En krekt as op dy kaarten wurdt fermelde út hokker plak de groet weikomt. Boppedat binne op de wjukken fan de flinter faak plaatsjes fan dat plak montearre, ferlytse reproduksjes fan besteande topografyske ansichten, soms mei opnij tafoege byskriften. De plaatsjes op de kaart boppe-oan dit blog bygelyks litte in ‘Panorama’, de ‘Westersingel-Zuidwesterdwinger’ de ‘Nieuwestad op Marktdag’ en de ‘Nieuwestad en Duco-Martenapijp’ sjen. De hjir werjûne kaarten út Koudum en Nijlân, beide mei in ûnmiskenbere deipau-each, hawwe lykwols gjin topografyske mar ‘algemiene’ plaatsjes fan ferfiermiddels – in skûtsje, fytsen, in auto en in trein – sûnder byskriften.
En as wie it om ekstra tsjinwicht te jaan tsjin de funerêre symbolyk fan de flinter, is dy hjirre personifiearre ta in (libbens)lustich froutsje: it lyfke fan it ynsekt is ferfongen troch it stal fan in kwier frommis yn in luftich kleedsje. Ornaris hat it flinterfroutsje ek nochris fielteisters op ’e holle en boppedat in cornucopia, in hoarn fan oerfloed, yn ’e hannen. De cornucopia, útpûljend mei blommen, fruchten of graan, stiet sûnt de antiken symboal foar wolfeart. De Romeinen ferbûnen it attribút benammen oan Fortuna, goadinne fan it lot, en Ceres, goadinne fan de lânbou. Op de ansichten hjirre jout it ding fansels oan dat de wyfkes de ûntfanger woltier tawinskje, mar it hint ek op wielderigens, sensualiteit. Op tal fan oare, net-topografyske kaarten mei flinterfroutsjes út de earste desennia fan de tweintichste iuw leit dat der tsjokker op; sels heal- of folslein neakene flinterfroutsjes gongen oer de toanbank (of, wierskynliker, der ûnderlâns).
Topografyske ansichten mei flinterfroutsjes kamen oarspronklik út Dútslân wei. De ansicht út Burgum hjit ‘gesetzlich geschützt’ te wêzen yn 1905 en hat op de achterkant it logootsje fan de Hamburger firma M. Glückstadt & Münden, dy’t dy kaart levere hat oan de Burgumer bruorren Van der Meulen. Ansichten mei flinterfroutsjes fûnen yn tal fan lannen yn Europa ôftrek en ek út Amearika binne se bekend. Se kinne printe wêze mei wat steunkleuren, mar inkeld swart-wite (dus goedkeapere) kaarten komme je faker tsjin. Ut Fryslân ken ik kleure flinterfroutsjes út Burgum, Koudum, De Lemmer, Ljouwert, Nijlân en Snits, en swart-wite twillingsuskes út Boalsert, Drylts, De Jouwer, Kollum, De Lemmer, Ljouwert, Rinsumageast, Sleat, Snits, Wolvegea, Wommels en Wurdum.
Echo’s fan it motyf fan de leidige flinterfrou binne der by ’t soad. Ien derfan wjerklinkt yn it pitertuerlike fers ‘Adam sprekt’ fan Jan Piebenga. Dêryn spanne in ferliedlike flinter en in fallen froulike ingel gear mei in Eva dy’t net thús jout, om Adam syn heil en rêst te ûntnimmen en de dea yn te driuwen. Trijeresom, faaks sels as in trije-ienheid, bringe sy de man ta (keammerkes)sûnde, in wurd dat net falt, mar de ferwizings nei de slang en it ferlerne paradys sizze genôch. Adam hat net sels skuld, nee, in trinten flinterke hat it him oandien mei feminyn fenyn:
Kaemst yn myn keamer, in flinter wiest,
Dronken fan huning en ljocht,
’t Gif datst tomûk yn myn beker diest
Hat deads omearming my brocht,
’t Prike en stiek en it briek midstwa
Sielsrêst en wiisheits formeits,
Flinter, hwa biste en siz my, hwa
Joech dij dy lokjende laits?
O broeiske dei doe’t in ingel foel,
Roerde myn hert mei har wjok,
’t Libben wie ivich en sûnder doel,
’t Sonk en it stiigde yn ien snok,
Ingel, hwer keardest? Eva, hwer bist?
Eden, foar altyd forswoun?
Honger en toarst is ’t hwatst my jit litst,
Wyldlân is al hwat ik woun.
Wrot op de groun dêr’t de slange krûpt,
Flechtsje yn de sliep fan de waen,
Hwa man ek ’t Hôf yn syn oermoed bislûpt,
’t Swaeijende swurd sil him slaen.
Flinter en ingel, o njirrebrod,
Leegje de beker oant it lêst,
Ré leit de ierde en de dream is fuort,
Nearne as yn ’t grêf is de rêst.
It fers ferskynde yn De Tsjerne yn 1949 en docht frijwat misogyn en breidenbroekich oan; 1949 liket ynienen in ivichheid lyn. Leaver as mei ‘Adam sprekt’ slút ik dit blog ôf mei in kaartsje fan nóch hast in heale iuw earder, dat, al is it likegoed in produkt fan de male gaze, dochs wat fleuriger is. Wa wit is dit sawat it flinterfroutsje dat de Adam fan Piebenga ferlokke. It geheime boadskip op it kaartsje losse jo grif sels wol op.